Uso de inteligencia artificial generativa para resolver problemas de física en ingeniería
Resum
Este trabajo analiza la integración de la inteligencia artificial generativa en la educación con ChatGPT y los desafíos que plantea para docentes. Se centra en problemas de inducción electromagnética, un concepto clave en física e ingeniería, que exige conocimientos teóricos y habilidades metacognitivas. ChatGPT actúa como «prótesis cognitiva», ampliando capacidades y favoreciendo la autorregulación. En un curso de física, se evaluaron potencialidades y limitaciones con actividades prácticas y análisis cualitativo. Los resultados muestran que ChatGPT mejora la comprensión de la inducción electromagnética, fortalece estrategias de aprendizaje autorregulado y promueve reflexión metacognitiva, aunque persisten retos pedagógicos y la necesidad de formación docente. Se proponen pautas de integración y futuras investigaciones en entornos adaptativos y evaluación de aprendizajes.
Paraules clau
Inteligencia artificial generativa, Problemas ingenieriles, Inducción electromagnética, Prótesis cognitiva, MetacogniciónReferències
Almudí, J. M., Zuza, K., & Guisasola, J. (2016). Aprendizaje de la teoría de inducción electromagnética en cursos universitarios de física general: Una enseñanza por resolución guiada de problemas. Enseñanza de las Ciencias, 34(2), 7-24. https://doi.org/10.5565/rev/ensciencias.1612
Avargil, S., Dori, Y. J., & Lavi, R. (2018). Students’ Metacognition and Metacognitive Strategies in Science Education. En Y. J. Dori, Z. R. Mevarech, & D. R. Baker (Eds.), Cognition, Metacognition and Culture in STEM Education (pp. 33-64). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-66659-4_3
Astolfi, J. & Peterfalvi, B. (2001). Estrategias para trabajar los obstáculos: dispositivos y resortes. Los obstáculos epistemológicos en la enseñanza, 191-223.
Azevedo, R. (2020). Reflections on the field of metacognition: issues, challenges, and opportunities. Metacognition and Learning, 15, 91-98. https://doi.org/10.1007/s11409-020-09231-x
Braun, V. & Clarke, V. (2013). Successful qualitative research: A practical guide for beginners. Sage.
Braunmüller, M., Bravo, B., & Juárez, A. (2019). La enseñanza y el aprendizaje del fenómeno de Inducción Electromagnética (IE) en el ciclo básico de carreras de Ingeniería. Revista de Enseñanza de la Física, 31, 97–105. https://revistas.unc.edu.ar/index.php/revistaEF/article/view/26533
Bravo, B., Montero, M., Juárez, M., & Solari, F. (2021). Desarrollo de la competencia de resolución de problemas ingenieriles en clases de Física. Revista Electrónica de Investigación en Educación en Ciencias, 16(2), 1-17. https://reiec.unicen.edu.ar/reiec/article/view/304
Cain, W. (2023). GPTeammate: A design fiction on the use of variants of the GPT language model as cognitive partners for active learning in higher education. En E. Langran, P. Christensen, & S. Sanson (Eds.), Proceedings of the Society for Information Technology & Teacher Education International Conference (pp. 1293-1298). Association for the Advancement of Computing in Education (AACE).
Catalán, L., Caballero Sahelices, C., & Moreira, M. A. (2010). Niveles de conceptualización en el campo conceptual de la inducción electromagnética: Un estudio de caso. Latin-American Journal of Physics Education, 4(1), 126–142.
Cedeño Tapia, S. J. (2023). La inteligencia artificial como herramienta complementaria en la investigación y educación: responsabilidad ética y humana. Revista Unidad Sanitaria XXI, 3(8). https://doi.org/10.57246/rusxxi.v3i8.47
Chi, M. T. H., Roscoe, R. D., Slotta, J. D., Roy, M., & Chase, C. L. (2012). Misconceived causal explanations for emergent processes. Cognitive Science, 36(1), 1-61. https://doi.org/10.1111/j.1551-6709.2011.01207.x
Conejo-Villalobos, M., Arguedas-Matarrita, C., & Concari, S. B. (2019). Difundiendo el uso de laboratorios remotos para la enseñanza de la física: Talleres con docentes y estudiantes. Revista de Enseñanza de la Física, 31, 205-213.
Cooper, G. (2023). Examining science education in ChatGPT: An exploratory study of generative artificial intelligence. Journal of Science Education and Technology, 32(3), 444-452.
Couso, D., Izquierdo, M., & Merino Rubilar, C. (2008). La resolución de problemas. En C. Merino Rubilar, A. Gómez Galindo, & A. Adúriz-Bravo (Coords.), Áreas y estrategias de investigación en la didáctica de las ciencias experimentales (pp. 65-86). Universidad Autónoma de Barcelona.
Davidson, J., Deuser, R., & Sternberg, R. (1994). The role of metacognition in problem solving. En J. Metcalfe & A. Shimamura (Eds.), Metacognition: Knowing about knowing (pp. 207-226). The MIT Press.
Fabre, M. & Orange, C. (2001). Construcción de problemas y superación de obstáculos. En A. Camilloni (Comp.), Los obstáculos epistemológicos en la enseñanza (pp. 63-90). Gedisa.
Flick, U. (2007). Introducción a la investigación cualitativa. Morata.
García, J. & Rentería Rodríguez, E. (2012). La medición de la capacidad de resolución de problemas en las ciencias experimentales. Ciência & Educação (Bauru), 18, 755-767.
Giere, R. N. & Moffatt, B. (2003). Distributed cognition: Where the cognitive and the social merge. Social Studies of Science, 33(2), 301-317. https://doi.org/10.1177/03063127030332017
Gómez-Carmona, O. et al. (2023). Mind the gap: The AURORAL ecosystem for the digital transformation of smart communities and rural areas. Technology in Society, 74, 102304. https://doi.org/10.1016/j.techsoc.2023.102304
González Galli, L., Pérez, G., Cupo, B., & Alegre, C. (2022). Revisión y revalorización del concepto de obstáculo epistemológico para la enseñanza de las ciencias naturales. Ciência & Educação (Bauru) (28), e22040. https://doi.org/10.1590/1516-731320220040
Hartelt, T. & Martens, H. (2024). Influence of self-assessment and conditional metaconceptual knowledge on students’ self-regulation of intuitive and scientific conceptions of evolution. Journal of Research in Science Teaching, 61(5), 1134-1180. https://doi.org/10.1002/tea.21938
Inorreta, Y., Bravo, B., & Bravo, S. (2023). Estudio del desarrollo del conocimiento en inducción electromagnética en estudiantes de nivel secundario. Revista de Enseñanza de la Física, 35, 191-199. https://revistas.unc.edu.ar/index.php/revistaEF/article/view/43307
Inorreta, Y. (2024). El aprendizaje y la enseñanza del fenómeno de inducción electromagnética en la educación secundaria. (Tesis doctoral). Universidad Nacional del Centro de la Provincia de Buenos Aires [en prensa].
Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux.
Krieger, F., Azevedo, R., Graesser, A. C., & Greiff, S. (2022). Introduction to the special issue: The role of metacognition in complex skills-spotlights on problem solving, collaboration, and self-regulated learning. Metacognition and Learning, 17(3), 683-690. https://doi.org/10.1007/s11409-022-09327-6
Lawanto, O. (2010). Students’ metacognition during an engineering design project. Performance Improvement Quarterly, 23(2), 117-136. https://doi.org/10.1002/piq.20084
López-Quintero, J., Pontes-Pedrajas, A., & Varo-Martínez, M. (2019). Las TIC en la enseñanza científico-técnica hispanoamericana: Una revisión bibliográfica. Digital Education Review, 229-243.
Marra, R. M., Hacker, D. J., & Plumb, C. (2022). Metacognition and the development of self-directed learning in a problem-based engineering curriculum. Journal of Engineering Education, 111(1), 137-161. https://doi.org/10.1002/jee.20437
Mercado del Collado, R. & Reyes, R. (2024). ChatGTP como compañero cognitivo. Revista Paraguaya de Educación a Distancia, 5(2), 17-31.
Monereo, C., Castelló, M., Clariana, M., Palma, M., & Pérez, M. (2012). Estrategias de enseñanza y aprendizaje (2.ª ed.). Graó.
Monereo, C. & Pozo, J. I. (2007). Competencias para (con)vivir con el siglo XXI. Cuadernos de Pedagogía, 370, 12-18.
Naizaque Aponte, N. (2013). Diseño de una estrategia didáctica para la enseñanza de la inducción electromagnética. (Tesis de maestría). Universidad Nacional de Colombia.
Neuendorf, K. (2019). Content analysis and thematic analysis. En P. Brough (Ed.), Research Methods for Applied Psychologists: Design, Analysis and Reporting (pp. 211-223). Routledge.
Ng, D., Tan, C., & Leung, J. K. L. (2024). Empowering student self-regulated learning and science education through ChatGPT: A pioneering pilot study. British Journal of Educational Technology, 55(4), 1328-1353. https://doi.org/10.1111/bjet.13454
Ortiz, L., Bekerman, Z., & Ros, M. (2024). Presentación del número especial de RED «IA generativa, ChatGPT y Educación. Consecuencias para el Aprendizaje Inteligente y la Evaluación Educativa». Revista de Educación a Distancia, 24(78).
Perry, J., Lundie, D., & Golder, G. (2018). Metacognition in schools: What does the literature suggest about the effectiveness of teaching metacognition in schools? Educational Review, 71(4), 483-500. https://doi.org/10.1080/00131911.2018.1441127
Pozo, J. I. & Pérez Echeverría, P. (2009). Aprender para comprender y resolver problemas. Psicología del aprendizaje universitario, 31-53.
Pozo, J. I. (2016). Aprender en tiempos revueltos. Comercial Grupo ANAYA, SA.
Ritchhart, R., Church, M., & Morrison, K. (2014). Hacer visible el pensamiento. Paidós.
Tan, O. (2004). Cognition, metacognition, and problem-based learning. En O. Tan (Ed.), Enhancing thinking through problem-based learning approaches: International perspectives (pp. 1-16). Cengage Learning.
Truyol, M., Gangoso, Z., & López, V. (2012). Modeling in physics: A matter of experience? Latin-American Journal of Physics Education, 6(1), 260-265.
Truyol, M. & Gangoso, Z. (2010). La selección de diferentes tipos de problemas de Física como herramienta para orientar procesos cognitivos. Investigações em Ensino de Ciências, 15(3), 463-484.
Viennot, L. (2011). Els molts reptes d’un ensenyament de les ciències basat en la indagació: Ens aportaran múltiples beneficis en l’aprenentatge? Ciències: Revista del Professorat de Ciències de Primària i Secundària(18), 22-36.
Vosniadou, S. (2012). Reformulación del enfoque clásico del cambio conceptual: Ideas preconcebidas, ideas erróneas y modelos sintéticos. En B. J. Fraser, K. G. Tobin, & C. J. McRobbie (Eds.), Segundo manual internacional de educación científica (pp. 119-130).
Werner da Rosa, C. & Ghiggi, C. (2018). Resolução de problemas em Física envolvendo estratégias metacognitivas: Análise de propostas didáticas. Investigações em Ensino de Ciências, 23(3), 31-59. https://doi.org/ 10.22600/1518-8795.ienci2018v23n3p31
Wingert, J. R., Jones, J. C., Swoap, R. A., & Wingert, H. M. (2022). Mindfulness-based strengths practice improves well-being and retention in undergraduates: A preliminary randomized controlled trial. Journal of American College Health, 70(3), 783-790.
Zohar, A., & Barzilai, S. (2013). A review of research on metacognition in science education: Current and future directions. Studies in Science education, 49(2), 121-169. https://doi.org/10.1080/03057267.2013.847261
Zuza, K., Almudí, J. M., y Guisasola, J. (2012). Revisión de la investigación acerca de las ideas de los estudiantes sobre la interpretación de los fenómenos de Inducción electromagnética. Revista Enseñanza de las Ciencias, 30(2), 175-19. https://doi.org/10.5565/rev/ec/v30n2.565
Publicades
Com citar
Descàrregues
Drets d'autor (c) 2025 Bettina Bravo, Gastón Pérez, Yéscia Inorreta, Yanina Jara

Aquesta obra està sota una llicència internacional Creative Commons Reconeixement 4.0.